- Ryzyko jest ściśle związane z niepewnością. Nie ma ryzyka „pewnego” z punktu widzenia jego oceny: możliwości materializacji w takim a nie innym zakresie i czasie. Ryzyko odnosi się do przyszłości a ta nigdy nie jest pewna.
Dokładnie 100 lat temu, w roku 1921 opublikowana została książka zatytułowana “Risk, uncertainty and profit”, napisana przez Franka Hynemana Knighta, ówczesnego profesora Uniwersytetu w Iowa. Warto zauważyć, że autor miał wówczas 36 lat. Do dzisiaj ta pozycja stanowi istotne odniesienie dla osób zajmujących się ryzykiem, w szczególności ryzykiem ekonomicznym.
Jakiś czas temu, w jednym z programów telewizyjnych, pewien ekspert ekonomiczny mniej więcej tak objaśniał różnicę pomiędzy „ryzykiem” a „niepewnością”:
Jeżeli jesteśmy w stanie określić prawdopodobieństwo i/lub skutki jakiegoś zdarzenia to możemy mówić o ryzyku. Jeżeli nie możemy określić ani prawdopodobieństwa ani skutków to mamy wówczas do czynienia z niepewnością.
W tej wypowiedzi widać pewne ślady prowadzące do koncepcji Knighta, wskazującej różnicę między tymi dwoma pojęciami: ryzykiem i niepewnością. W – chyba najczęściej cytowanym – we współczesnych publikacjach poświęconych ryzyku fragmencie Knight napisał tak:
The practical difference between the two categories, risk and uncertainty, is that in the former the distribution of the, outcome in a group of instances is known (either through calculation a priori or from statistics of past experience), while in the case of uncertainty this is not true, the reason being in general that it is impossible to form a group of instances, because the situation dealt with is in a high degree unique.
Co można przetłumaczyć następująco:
Praktycznie, różnica między tymi dwiema pojęciami, ryzykiem i niepewnością polega na tym, że w pierwszej z nich znany jest rozkład wyniku w grupie przypadków (albo poprzez obliczenia a priori, albo ze statystyk z przeszłych doświadczeń), podczas gdy w odniesieniu do niepewności nie jest to prawdą, albowiem na ogół nie można utworzyć grupy przypadków, ponieważ rozpatrywana sytuacja jest w dużym stopniu wyjątkowa.
Na tej podstawie wiele osób dokonuje rozróżnienia pomiędzy ryzykiem a niepewnością. Problem w tym, że Knight absolutnie nie dokonał tak radykalnego podziału jak wynika to z przytoczonej wypowiedzi eksperta. Knight ryzyko określił jako „mierzalną niepewność” natomiast niepewność jako zjawisko, którego nie da się zmierzyć. Niemniej pozostaje pytanie, czy można zmierzyć coś, czego nie ma, co się jeszcze nie stało. I czy „pomiar” eliminuje niepewność.
Klasyczny przykład: rzut monetą. Wszyscy wiedzą, że prawdopodobieństwo iż na wierzchu będzie awers jest takie samo jak tego, że na wierzchu będzie rewers: ½ czyli 50%. Przy czym muszą być spełnione określone warunki, chociażby taki, że moneta nie może być „spreparowana” a ponadto płaszczyzna, na którą ma upaść moneta również nie może być dowolna. Spróbujmy rzucić monetą nad hałdą piasku – może się okazać, że moneta wylądowała „na sztorc” czyli na krawędzi.
Teoretycznie wiemy, jakie jest prawdopodobieństwo każdego zdarzenia (awers czy rewers) ale jednak nie wiemy, czy na wierzchu będzie awers czy rewers. Oznacza to, że mamy do czynienia z niepewnością mimo iż prawdopodobieństwo jest „zmierzone”.
Dalej, jeżeli w pierwszym rzucie „wypadł” awers to nie oznacza, że w drugim rzucie wypadnie rewers – gra bowiem zaczyna się od początku. Oczywiście, na przykład po stu rzutach i przy spełnionych warunkach okaże się, że awers „wypadł” mniej więcej tyle samo razy co rewers. Wiemy o tym.
Ale działalność organizacji (firmy, instytucji, podmiotu gospodarczego) nie jest prowadzona w warunkach sterylnych, idealnych i bez zaburzeń pochodzących z otoczenia. Kolejne decyzje (nawet dotyczące tej samej materii) podejmowane są w zmieniających się warunkach. Kolejne podejmowane projekty czy inwestycje również natrafiają na nowe okoliczności: bariery i ograniczenia – czasami ich istnienia nie jesteśmy nawet świadomi. Nawet jeżeli empirycznie przekonaliśmy się, że do tej pory, w 10 przypadkach na 10, zdarzyło się to samo to nie oznacza, że w 11 przypadku będzie tak samo. Stąd wnioskowanie co do prawdopodobieństwa jakiegoś zdarzenia jest i musi być obarczone błędem wynikającym z niepewności. Po prostu, nie można mieć pewności co do przyszłości.
Standard ISO 31000:2018 podobnie jak wiele innych standardów ISO odnoszących się do ryzyka definiują ryzyko jako „wpływ niepewności na cele”. To oznacza, że nie można traktować ryzyka jako zjawiska niezależnego (odrębnego) od niepewności.
Jeżeli eksperci w swoich wypowiedziach odróżniają ryzyko od niepewności należy pamiętać, że jest to spore uproszczenie.
Ryzyko, choćby – w mniejszym lub większym stopniu (mniej lub bardziej precyzyjnie) – „mierzalne” jest ściśle związane z niepewnością. Ryzyko jest związane z niepewnością, ponieważ (ryzyko) odnosi się do przyszłości a ta nie jest znana – nie jest pewna.
Pamiętajmy, ryzyko odnosi się do przyszłości.
Pamiętajmy też o jeszcze jednej rzeczy: ryzyko odnosi się do celu (lub celów). Każde ryzyko oznacza niepewność ale nie każda niepewność jest związana z ryzykiem – z naszym ryzykiem. Jeżeli określona niepewność nie dotyczy – choćby pośrednio – naszych celów nie będziemy traktować jej jako ryzyko. Jeżeli nie kupujemy kuponów Lotto niepewność wylosowanych w przyszłości liczb, choć istnieje, nie ma wpływu na nasze cele i ryzyko z nimi związane.
